Επετειακό

Ο Γιώργος Σεφέρης (1900-1971)
σε φωτογραφία του 1963.

   Φέτος συμπληρώνεται μισός αιώνας. 1963: στα εκατό χρόνια από τη γέννηση και στα τριάντα από το θάνατο του Καβάφη, ο Σεφέρης γίνεται ο πρώτος Έλληνας που παίρνει το Νόμπελ. (Έπεται ο Ελύτης, το 1979). Όταν, μετά το μεσημέρι της 24ης Οκτωβρίου 1963, κυκλοφορεί η είδηση της βράβευσής του, δίνει στους δημοσιογράφους μια ολιγόλογη δήλωση:
   «Διαλέγοντας έναν Έλληνα ποιητή για το βραβείο Νομπέλ, νομίζω πως η Σουηδική Ακαδημία θέλησε να εκδηλώσει την αλληλεγγύη της με τη ζωντανή πνευματική Ελλάδα. Εννοώ: αυτή την Ελλάδα για την οποία τόσες γενεές αγωνίστηκαν προσπαθώντας να κρατήσουν ό,τι ζωντανό από τη μακριά παράδοσή της. Νομίζω ακόμη ότι η Σουηδική Ακαδημία θέλησε να δείξει πως η σημερινή ανθρωπότητα χρειάζεται και την ποίηση – κάθε λαού – και το ελληνικό πνεύμα».

   Η σύντομη ομιλία του Σεφέρη μετά την τελετή απονομής εκφωνήθηκε στη γαλλική γλώσσα και μεταφράστηκε στην ελληνική από τον ίδιο τον ποιητή, για να δημοσιευτεί στην έκδοση «Εκλογή από τις Δοκιμές» (Αθήνα, εκδ. Γαλαξίας, 1966):

   «Τούτη την ώρα αισθάνομαι πως είμαι ο ίδιος μια αντίφαση. Αλήθεια, η Σουηδική Ακαδημία έκρινε πως η προσπάθειά μου σε μια γλώσσα περιλάλητη επί αιώνες, αλλά στην παρούσα μορφή της περιορισμένη, άξιζε αυτή την υψηλή διάκριση. Θέλησε να τιμήσει τη γλώσσα μου, και να – εκφράζω τώρα τις ευχαριστίες μου σε ξένη γλώσσα. Σας παρακαλώ να μου δώσετε τη συγγνώμη που ζητώ πρώτα-πρώτα από τον εαυτό μου.
   Ανήκω σε μια χώρα μικρή. Ένα πέτρινο ακρωτήρι στη Μεσόγειο, που δεν έχει άλλο αγαθό παρά τον αγώνα του λαού του, τη θάλασσα, και το φως του ήλιου. Είναι μικρός ο τόπος μας, αλλά η παράδοσή του είναι τεράστια και το πράγμα που τη χαρακτηρίζει είναι ότι μας παραδόθηκε χωρίς διακοπή. Η ελληνική γλώσσα δεν έπαψε ποτέ της να μιλιέται. Δέχτηκε τις αλλοιώσεις που δέχεται καθετί ζωντανό, αλλά δεν παρουσιάζει κανένα χάσμα. Άλλο χαρακτηριστικό αυτής της παράδοσης είναι η αγάπη της για την ανθρωπιά· κανόνας της είναι η δικαιοσύνη. Στην αρχαία τραγωδία, την οργανωμένη με τόση ακρίβεια, ο άνθρωπος που ξεπερνά το μέτρο πρέπει να τιμωρηθεί από τις Ερινύες. O ίδιος νόμος ισχύει και όταν ακόμη πρόκειται για φυσικά φαινόμενα: «Ήλιος ουχ υπερβήσεται μέτρα» λέει ο Ηράκλειτος «ει δε μη, Ερινύες μιν Δίκης επίκουροι εξευρήσουσιν».
   Συλλογίζομαι πως δεν αποκλείεται ολωσδιόλου να ωφεληθεί ένας σύγχρονος επιστήμων, αν στοχαστεί τούτο το απόφθεγμα του Ίωνα φιλοσόφου. Όσο για μένα συγκινούμαι παρατηρώντας πως η συνείδηση της δικαιοσύνης είχε τόσο πολύ διαποτίσει την ελληνική ψυχή, ώστε να γίνει κανόνας και του φυσικού κόσμου. Και ένας από τους διδασκάλους μου, των αρχών του περασμένου αιώνα, γράφει: «…θα χαθούμε γιατί αδικήσαμε…»¹. Αυτός ο άνθρωπος ήταν αγράμματος· είχε μάθει να γράφει στα τριάντα πέντε χρόνια της ηλικίας του. Αλλά στην Ελλάδα των ημερών μας, η προφορική παράδοση πηγαίνει μακριά στα περασμένα όσο και η γραπτή. Το ίδιο και η ποίηση. Είναι για μένα σημαντικό το γεγονός ότι η Σουηδία θέλησε να τιμήσει και τούτη την ποίηση και όλη την ποίηση γενικά, ακόμη και όταν αναβρύζει ανάμεσα σ' ένα λαό περιορισμένο. Γιατί πιστεύω πως τούτος ο σύγχρονος κόσμος όπου ζούμε, ο τυραννισμένος από το φόβο και την ανησυχία, τη χρειάζεται την ποίηση. Η ποίηση έχει τις ρίζες της στην ανθρώπινη ανάσα – και τί θα γινόμασταν αν η πνοή μας λιγόστευε; Είναι μια πράξη εμπιστοσύνης – κι ένας Θεός το ξέρει αν τα δεινά μας δεν τα χρωστάμε στη στέρηση εμπιστοσύνης.
   Παρατήρησαν, τον περασμένο χρόνο² γύρω από τούτο το τραπέζι³, την πολύ μεγάλη διαφορά ανάμεσα στις ανακαλύψεις της σύγχρονης επιστήμης και στη λογοτεχνία· παρατήρησαν πως ανάμεσα σ' ένα αρχαίο ελληνικό δράμα και ένα σημερινό η διαφορά είναι λίγη. Ναι, η συμπεριφορά του ανθρώπου δε μοιάζει να έχει αλλάξει βασικά. Και πρέπει να προσθέσω πως νιώθει πάντα την ανάγκη ν' ακούει τούτη την ανθρώπινη φωνή που ονομάζουμε ποίηση. Αυτή τη φωνή που κινδυνεύει να σβήσει κάθε στιγμή από στέρηση αγάπης και ολοένα ξαναγεννιέται. Κυνηγημένη, ξέρει πού νά 'βρει καταφύγιο· απαρνημένη, έχει το ένστικτο να πάει να ριζώσει στους πιο απροσδόκητους τόπους. Γι' αυτή δεν υπάρχουν μεγάλα και μικρά μέρη του κόσμου. Το βασίλειό της είναι στις καρδιές όλων των ανθρώπων της γης. Έχει τη χάρη ν' αποφεύγει πάντα τη συνήθεια, αυτή τη βιομηχανία. Χρωστώ την ευγνωμοσύνη μου στη Σουηδική Ακαδημία, που ένιωσε αυτά τα πράγματα· που ένιωσε πως οι γλώσσες, οι λεγόμενες περιορισμένης χρήσης, δεν πρέπει να καταντούν φράχτες, όπου πνίγεται ο παλμός της ανθρώπινης καρδιάς· που έγινε ένας Άρειος Πάγος ικανός:
             να κρίνει με αλήθεια επίσημη την άδικη μοίρα της ζωής,
– για να θυμηθώ το Σέλλεϋ⁴, τον εμπνευστή, καθώς μας λένε, του Αλφρέδου Νομπέλ⁵, αυτού του ανθρώπου που μπόρεσε να εξαγοράσει την αναπόφευκτη βία με τη μεγαλοσύνη της καρδιάς του.
   Σ' αυτό τον κόσμο, που ολοένα στενεύει, ο καθένας μας χρειάζεται όλους τους άλλους. Πρέπει ν' αναζητήσουμε τον άνθρωπο, όπου και να βρίσκεται.
   Όταν, στο δρόμο της Θήβας, ο Oιδίπους συνάντησε τη Σφίγγα κι αυτή του έθεσε το αίνιγμά της⁶, η απόκρισή του ήταν: ο άνθρωπος. Τούτη η απλή λέξη χάλασε το τέρας. Έχουμε πολλά τέρατα να καταστρέψουμε. Ας συλλογιστούμε την απόκριση του Oιδίποδα».

Γιώργος Σεφέρης, «Ομιλία στη Στοκχόλμη», Δοκιμές, δεύτερος τόμος (1948-1971), Αθήνα, εκδόσεις Ίκαρος, α' εκδ. 1974.

Εσωτερικό αττικής ερυθρόμορφης κύλικας
του 480-470 π.Χ., που αποδίδεται στον
λεγόμενο "Ζωγράφο του Οιδίποδα". Βρέθηκε
στην ετρουσκική πόλη Vulci (100 χλμ. βόρεια
της Ρώμης) και εκτίθεται στο Βατικανό
(Museo Gregoriano Etrusco).

Υποσημειώσεις

1. Στρατηγού Μακρυγιάννη Απομνημονεύματα, Βιβλίο Β΄, σ. 24.
2. Την προηγούμενη χρονιά (1962) το Νόμπελ Λογοτεχνίας είχε απονεμηθεί στον John Steinbeck, ενώ την επόμενη (1964) ο Jean-Paul Sartre αρνήθηκε τη βράβευσή του.
3. Εννοεί το επίσημο δείπνο στο Δημαρχείο της Στοκχόλμης, στις 10 Δεκεμβρίου (επέτειο θανάτου του Νομπέλ), μετά την τελετή απονομής των βραβείων. Το επόμενο απόγευμα (11 Δεκεμβρίου 1963) ο Σεφέρης έδωσε διάλεξη στη Σουηδική Ακαδημία.
4. Percy Bysshe Shelley (1792-1822): Μείζων ποιητής του Αγγλικού Ρομαντισμού, φίλος του Λόρδου Βύρωνα. Στο λυρικό του δράμα “Hellas” (1821) ύμνησε την ελληνική επανάσταση.
5. Alfred Bernard Nobel (1833-1896): Σουηδός εφευρέτης της δυναμίτιδας, μεγαλοβιομήχανος και αθλοθέτης των φερώνυμων βραβείων.
6. Το αίνιγμα της Σφίγγας, σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές: «Υπάρχει ένα δίποδο πάνω στη γη που είναι και τετράποδο, που έχει φωνή, μα είναι και τρίποδο· κι αλλάζει τη φύση του, μόνον αυτό απ’ όλα τα ζωντανά που κινούνται στη στεριά, τον αέρα και τη θάλασσα. Αλλ’ όταν φτάσει να προχωράει στηριζόμενο σε περισσότερα πόδια, τότε μειώνεται πάρα πολύ η γρηγοράδα του».